Tôi còn nhớ rõ một buổi chiều năm nhất đại học, sau khi kết thúc tiết Kỹ năng mềm với một cô giáo khá là sâu sắc, cô cứ gieo vào đầu sinh viên những câu hỏi đại loại như là tại sao Nhật và Hàn phát triển hơn Việt Nam? Tại sao Nhật và Hàn lấy sách giáo khoa của phương tây về học tập và người Nhật thì mất 2 thế hệ, người Hàn thì mất 1.5 thế hệ để phát triển? Đó có phải là toàn bộ bức trong không nếu vậy tại sao Việt Nam không làm theo? Nếu làm theo thì có kết quả như vậy không? Hay phải vừa làm theo và vừa làm Đồng Minh của Mỹ hoặc kết hợp nhiều yếu tố khác thì mới được... Rất nhiều câu hỏi được gieo vào, và rồi cũng đến lúc nó nảy mầm. Thay vì tìm hiểu những câu hỏi non-fict phía trên thì bản thân tôi thích thú nhất với câu hỏi mang tính lịch sử hơn:
“Tại sao phương Tây lại vượt trội hơn phần còn lại của thế giới?”
Khi ấy tôi không có câu trả lời. Tôi chỉ thấy một sự thật đang hiện ra khắp nơi:
- Công nghệ đến từ Mỹ, Châu Âu.
- Giáo trình từ các đại học phương Tây.
- Internet, smartphone, phần mềm, hệ điều hành — tất cả đều mang dấu vết của “Tây”.
Và trong thâm tâm tôi vẫn mang theo một sự so sánh mơ hồ, có chút ghen tị, có chút tự ti.
Tôi sinh ra ở một tỉnh lẻ, lớn lên trong hệ giáo dục Việt Nam, nghe chuyện Trung Hoa cổ, học sử Việt Nam, nhưng tôi chưa từng được dạy một cách nghiêm túc về lịch sử phát triển toàn cầu, hay vì sao lịch sử lại xoay chiều theo hướng đó.
Hành trình đi tìm câu trả lời
Suốt nhiều năm sau, tôi lần lượt đọc qua những cuốn sách mang tầm vóc đồ sộ:
“Súng, Vi trùng và Thép” – Jared Diamond
→ Lý giải từ địa lý, sinh thái và ngẫu nhiên sinh học.“Tại sao phương Tây vượt trội” – Ian Morris
→ Dùng chỉ số “phát triển xã hội” để đánh giá tiến bộ của các nền văn minh.“Văn minh phương Tây và phần còn lại của thế giới” – Niall Ferguson
→ Đưa ra 6 “ứng dụng sát thủ” mà phương Tây sở hữu.“Thành Cát Tư Hãn và sự hình thành thế giới cận đại” – Jack Weatherford
→ Gợi mở góc nhìn khác: phương Đông từng là trung tâm, và đã góp phần không nhỏ vào sự hình thành của thế giới hiện đại.
Tôi không chỉ đọc mà còn ghi chú, vẽ sơ đồ, tạo bản đồ tư duy. Có thời gian tôi mất ngủ vì quá phấn khích khi hiểu được một ý tưởng nào đó. Có lúc tôi bối rối vì các luận điểm mâu thuẫn nhau.
Nhưng trên tất cả, tôi thấy mình đang được “gỡ nút thắt” trong đầu suốt nhiều năm. Cuối cùng tôi cũng hiểu được câu hỏi mà bản thân đã mang theo từ năm 18 tuổi.
Và rồi tôi viết… nhưng thất bại
Tôi từng thử viết lại hành trình này cách đây hai năm. Tôi muốn chia sẻ những gì mình học được, gom lại thành một chuỗi bài viết hoàn chỉnh. Nhưng tôi đã:
- Chờ quá lâu để bắt đầu, và quên đi phần lớn chi tiết.
- Viết theo kiểu “tóm tắt sách” khô khan, thiếu cảm xúc.
- Không gắn kết được các bài viết lại với nhau.
Tôi thất vọng. Tôi bỏ cuộc. Nhưng câu chuyện đó vẫn còn đó — và bây giờ, tôi muốn viết lại, một cách đàng hoàng, đúng với cảm xúc và hiểu biết của mình.
Vì sao viết lại?
Vì tôi không đơn thuần chỉ muốn trả lời một câu hỏi lịch sử.
Tôi muốn chia sẻ với những người trẻ như tôi ngày đó, cũng từng hoang mang trước thế giới rộng lớn.
Tôi muốn kể lại một hành trình tìm hiểu – không chỉ để hiểu thế giới, mà còn để hiểu chính mình.
Nếu bạn cũng từng tự hỏi:
Tại sao phương Tây thống trị toàn cầu suốt hơn 400 năm qua?
Phải chăng đó là tất yếu? Hay chỉ là một ngẫu nhiên lịch sử?
Hãy cùng tôi bắt đầu lại hành trình này.